Circulaire versnelling door aanpakken, samenwerken en omdenken
Katja Nelissen - ProRail
Wat begon met een project voor circulaire aankleding van een nieuw pand, mondde uit in een diepgewortelde passie voor verduurzaming. Met haar zelfbenoemde titel als circulair ambassadeur binnen ProRail is Katja Nelissen vastberaden om verschil te maken, zowel binnen als buiten de organisatie. Ze vertelt over haar circulaire ambities en hoe ze deze duurzame dromen waarmaakt met haar werk.
Mijn circulaire start
Katja legt uit hoe haar passie voor circulaire economie begon: “Ik raakte betrokken bij projecten rondom circulaire vloerbedekking en meubilair in het nieuwe pand van de verkeersleiding. We bespraken hoe we onze spullen en materialen langer kunnen gebruiken en hoe we ze vervolgens kunnen hergebruiken. Het opende mijn ogen, met name waarom het noodzakelijk is om met die bril naar de wereld te kijken. Ik besefte dat alles waarde heeft en wij geen eigenaar zijn van deze aarde. Dat mijn keuzes consequenties hebben voor alles dat leeft: flora en fauna, zowel ver weg als dichtbij. Wanneer je eenmaal ziet dat onze huidige consumptie- en weggooimaatschappij niet houdbaar is en welke oplossing circulair kan bieden, is er geen weg terug. Je gaat echt anders kijken naar hoe de wereld georganiseerd is.”
“Mijn keuzes hebben consequenties voor alles en iedereen dat leeft, dus ben ik gaan aanpakken.”
Eerste circulaire stappen van ProRail
Circulair en duurzaam inkopen bij de facilitaire afdeling was een belangrijke eerste stap, vertelt Katja. “Het is voor iedereen zichtbaar, zo kan je mensen in alle lagen van het bedrijf inspireren en bewust maken. Zo werkten we destijds aan het terugdringen van verpakkingsmateriaal, energiezuinige koffiezetapparaten en het behouden van de gezonde planten binnen ons pand, ondanks dat het gebruikelijk was om bij een contract met een nieuwe leverancier ook allemaal nieuwe planten te krijgen.
Omdat ik een grotere en directere impact wil maken, heb ik de aandacht uitgebreid naar het primaire proces van onze organisatie. Als we circulariteit ook toepassen op het spoor, bovenleidingen, stations en perrons maken we nog meer impact. Ik wilde van circulaire economie mijn vak maken, zodat ik aan mijn kleinkinderen kan vertellen welk verschil ik heb gemaakt. Vandaar dat ik bij afdeling duurzaamheid ben gestart. Circulariteit was toen nog geen echt onderwerp bij ProRail, hergebruik wel. Omdat nog niemand binnen de afdeling ‘van’ circulair was, ben ik mezelf circulair ambassadeur gaan noemen. Ik heb circulariteit ingebracht bij alle duurzame projecten als hét middel om te verduurzamen. Met mijn zelf verzonnen titel ben ik zoveel mogelijk gaan werken aan bewustwording, verbinding en advies in de organisatie.
Implementeer circulariteit in het primaire proces
Katja ligt toe hoe er steeds meer circulaire elementen in het primaire proces van ProRail worden toegepast. “Goede voorbeelden zijn het hergebruiken van dwarsliggers, spoorstaven, wissels en ballast. Ik ben ook trots dat we een marktplaats voor tweedehands materialen en producten aan het opzetten zijn en een maatschappelijk verantwoord inkoopkader hebben. Verder passen we biobased materialen toe, zoals verkeersborden van bamboe en een houten fietsersbrug in Zwolle.”
Kennis opdoen en netwerken
Door te lezen en gesprekken aan te gaan met andere circulaire pioniers leer je snel, vertelt Katja. “Ik las het boek ‘De verborgen impact’ van Babbette Porcelijn en leerde tegelijk uit de praktijk dankzij gesprekken met andere circulaire denkers, zowel intern als van organisaties als Rijkswaterstaat en de NS. Zo leerde ik veel over circulaire grond-, weg- en waterbouw en volgde ik de opleiding MVO Expeditie van Nyenrode en MVO Nederland. Ook struinde ik LinkedIn af naar bedrijven, organisaties en inspirerende mensen om te volgen. Denk bijvoorbeeld aan Copper8, PHI Factory en MVO Nederland. Vanuit mijn rol bij ProRail neem ik ook deel aan het Expertteam Circulaire & Inclusieve Economie van Facility Management Nederland. Daarnaast ben ik actief bij Green Business Club Utrecht (GBCU): zij ontplooien initiatieven als de zero waste hackathon en zero emissie stadslogistiek. Daar kom je ook de mensen tegen met wie je fantastische resultaten kan bereiken.
Vanuit ProRail werk ik ook aan de Strategie klimaatneutrale en circulaire infrastructuurprojecten, in nauwe samenwerking met het ministerie van I&W en Rijkswaterstaat. Samen stellen we roadmaps op om onze ambities te kunnen behalen. Daarnaast ben ik betrokken bij de Werkgroep circulaire bouweconomie van het Opdrachtgeversforum in de bouw, een kring van semi-publieke opdrachtgevers die ervaringen uitwisselen, kennis delen en ontwikkelingen in de bouw en infra initiëren. Je kunt immers alleen circulair worden in samenwerkende ketens. Daarvoor moet je over de grenzen van jezelf en je eigen organisatie reiken.
Ik geloof heel erg in de samenwerking en steek daar daarom ook veel energie in. Zo vergaar ik mijn kennis en leer ik steeds meer bevlogen en missiegedreven doeners kennen. Je komt vanzelf bij de juiste personen en clubjes terecht wanneer je eenmaal begint.”
Vragen stellen en omdenken
“Ik probeer onze interne vakspecialisten te laten omdenken door vragen aan ze te stellen.”
Katje merkte gaandeweg hoe belangrijk is om te luisteren en te begrijpen waarom dingen gaan zoals ze gaan. “Bij onze organisatie is de absolute topprioriteit dat de treinen rijden. Nieuwe dingen proberen vormt dan een risico dat we graag vermijden, daar hebben we onze hele organisatie inclusief personeel op ingericht en getraind. Ik probeer onze interne vakspecialisten te laten omdenken door vragen aan ze te stellen. Hebben we echt zoveel dwarsliggers nodig? Wat als we ze van ander materiaal als circulair beton maken, of ze verder uit elkaar leggen? Willen we dit in de toekomst ook zo blijven doen? Door dergelijke vragen zet je kansen tegenover de risico’s en uitdagingen die men als eerste ziet. Als we onze ambitie om in 2030 onze infraprojecten klimaatneutraal te hebben willen realiseren, moeten we ons allemaal bewust worden dat het anders kan en moet.
Op tijd nadenken over circulaire alternatieven
“Of er circulaire alternatieven ingezet worden in een project is vaak afhankelijk van tijd en ruimte om extra onderzoek te doen. Het is niet eens per se afhankelijk van extra kosten”
Bij al onze projecten werken we met het Ambitieweb Grond-, Weg- en Waterbouw (GWW). Dat is een tool waarmee we onder anderen per project duurzame kansen in kaart brengen. We besluiten aan het begin van elk project met het team hoe ambitieus we willen zijn op de thema’s van het ambitieweb. Zo word je als projectteam al vroeg gedwongen bezig te zijn met duurzame alternatieven. Of er circulaire alternatieven ingezet worden in een project is vaak afhankelijk van tijd en ruimte om extra onderzoek te doen. Het is niet eens per se afhankelijk van extra kosten. Er is niet altijd ruimte om tot circulaire oplossingen te komen omdat onze projecten jaren duren. Juist daarom is het lastig later nog duurzamere maatregelen te implementeren, en uiteraard moet we ons houden aan de eisen waar het spoor aan moet voldoen, aan aanbestedingswetgeving en onze strakke planningen vanwege treinvrije periodes die zijn afgesproken met vervoerders en gemeenten.
“Onze circulaire ambities hebben we in samenwerking met de afdelingen en onze CSR-manager uitgewerkt in afdelingsdoelstellingen. Deze doelstellingen komen terug in de voortgangsgesprekken met alle medewerkers.”
Impact meten en invloed bepalen
ProRail werkt op vier sporen aan duurzaamheid: mobiliteit, energie, natuur en materialen. Katja is van de afdeling materialen. “Binnen mijn spoor weten we dat we heel veel beton, staal, koper en ballast inzetten en veel machines gebruiken. Om goed te kunnen bepalen waar de meeste uitstoot wordt veroorzaakt en hoeveel invloed we hebben op het verduurzamen daarvan, hebben we een dominantieanalyse laten uitvoeren door Royal HaskoningDHV. Zij hebben met behulp van data van Ecoinvent en op basis van interviews in kaart gebracht waar onze grootste vervuiling zit en waar we als ProRail invloed op uit kunnen oefenen. Echt een absolute aanrader om te lezen hoe ze dat hebben aangepakt en welke lessen en strategieën eruit te trekken zijn. Deze analyse helpt ons om te weten waar we de focus moeten leggen. Daarbij is gekeken naar de volgende elementen:
Mobiliteitsketen (CO2-emissies als gevolg van energiegebruik van goederen en personen voor en nadat ze gebruik maken van het spoor);
Treinketen (CO2-emissies door energiegebruik treinen);
Materiaalketen (CO2-emissies door productie en transport van materialen);
Dienstenketen (CO2-emissies door ontwerp, aanleg en onderhoud).
Binnen het spoor materialen zijn we nu bezig met het opstellen van roadmaps voor onze drie meest impactvolle spooronderdelen: spoor (bovenbouw en energievoorziening), kunstwerken (bruggen, hekwerken, onderdoorgangen en geluidsschermen) en weg-, dijk- en spoormaterieel. In die roadmaps beschrijven we wat er moet gebeuren om in 2030 klimaatneutraal te zijn en 50% minder primaire grondstoffen te gebruiken.”
Circulaire toepassingen binnen ProRail
“We zetten we voor het leereffect een korte en overzichtelijke supply chain binnen Europa op, waarin we praktisch met elkaar onderzoeken en leren.”
Katja vertelt welke circulaire oplossingen ProRail nu al toepast. “Materialen worden hergebruikt, (schaarse) grondstoffen voor toekomstig gebruik worden behouden en vervuilende materialen worden vervangen. We zetten sowieso al in op verlenging van de levensduur door middel van onderhoud, slijpen van rails en het meten van de spoorconditie voor we gaan vervangen, en sturen op hergebruik van alle spoormaterialen. Vrijkomende materialen vervallen aan de aannemer. Samen met onze vakspecialisten beoordelen we wat hergebruikt kan worden. Bijvoorbeeld als spoorstaaf op een ander, minder intensief gebruikt spoor, of als constructiemateriaal voor een fietsenstalling. Maar ook oude tegels van perrons die opnieuw als grondstof worden gebruikt voor een circulaire tegel, bijvoorbeeld wanneer ze te glad zijn geworden of scheuren vertonen. We maken nu inzichtelijk welke materialen vrijkomen en of ze bruikbaar zijn voor onszelf. Dat is nog wel work-in-progress. In een volgende fase willen we ook invloed kunnen uitoefenen waar de materialen buiten ProRail worden ingezet. We willen het staal dat we zelf niet meer in kunnen zetten liever bij de duurzaamste koper kwijt dan bij de hoogste bieder.
Daarnaast zetten we in op het verkorten van transportafstanden, het elektrificeren van klein, midden en zwaar materiaal en onderzoeken we de mogelijkheid van het spoornetwerk als laadinfrastuctuur.”
Duurzame aanbestedingen
“We willen het staal dat we zelf niet meer in kunnen zetten liever bij de duurzaamste koper kwijt dan bij de hoogste bieder. ”
Volgens Katja is het belangrijk om de circulaire ambities al duidelijk te benoemen in de aanbestedingsfase. “Hoe hoger de eisen, des te duurzamer het resultaat. We beoordelen de impact van veel van onze aanbestedingen op basis van een MKI-score. Dat is een soort van levenscyclusanalyse. Er wordt een prijs gehangen aan schade aan het milieu, gedurende de bouw en het gebruik van het project. Dit bedrag vormt een fictieve korting op de prijs wanneer je als leverancier duurzame diensten aanbiedt. Zo kan het dus zijn dat je aanbod duurder is dan dat van een concurrent maar je toch de aanbesteding wint omdat de milieuschade van je oplossing veel kleiner is.”
Circulaire economie in versnelling door schaarste en stijgende prijzen
Toekomstige schaarste en stijgende prijzen van staal, beton en koper zijn hele actuele thema’s, vertelt Katja. “De schaarste gaat helpen bij de urgentie van verduurzaming en circulariteit als middel om daar te komen. Door hogere prijzen en lagere beschikbaarheid wordt het ook noodzakelijk. We moeten wel op zoek naar alternatieven. Daar zijn we ook mee bezig in bijvoorbeeld proeftuinen voor dwarsliggers en geluidsschermen maar ook onderzoeken naar hergebruik van koper en de inzet van alternatieven zoals aluminium.
“Ik probeer ook via de buitenwereld druk op onszelf te zetten. ”
Er is steeds meer interesse in het onderwerp en de urgentie wordt steeds groter. Het gaat absoluut nog te langzaam, maar dat is logisch bij deze ingrijpende transitie van lineair naar circulair denken en doen. Tegelijkertijd, als ik soms even stil sta en kijk waar we vijf jaar geleden waren, dan zijn we toch verder dan gedacht. We hebben een duurzaamheidsdashboard waarin bijgehouden wordt welke vorderingen we maken. We voegen daar dit jaar een circulaire KPI aan toe die de inzet van secundair materiaal meet.
Ik probeer ook via de buitenwereld druk op onszelf te zetten. Door voor zichtbare projecten te kiezen krijg je in- en externe stakeholders sneller mee voor een duurzamer alternatief. Zo gaan we een mooie biobased (houten) brug bouwen in Zwolle. We bouwen de druk om te verduurzamen ook op door in- én extern het podium te pakken en te vertellen wat onze ambitie is, bijvoorbeeld op evenementen, LinkedIn en andere platforms. Het inspireert anderen én het zorgt dat we onze plannen waar moeten maken. Leveranciers zien dat we met circulariteit bezig zijn, wat onze ambities zijn en komen daardoor ook uit zichzelf met vragen én kennis bij ons. Zo dagen we elkaar uit met oplossingen te komen en zetten we druk van buiten op onszelf. Dat houdt iedereen scherp.
Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het wel kan
Circulaire economie is vrij nieuw, er zijn nog geen uitontwikkelde standaarden en weinig best practices. Er valt nog veel te pionieren en te ontdekken. Daarin helpt een onbevangen en nieuwsgierige ‘gewoon doen’ houding, zoals in de befaamde uitspraak ‘Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het wel kan’. Zo ga ik te werk. Voor het behoud van al het mooie leven op deze planeet.”
Over ProRail
Spoorwegbeheerder ProRail onderhoudt en vernieuwt met 4100 medewerkers in opdracht van het ministerie van I&W het Nederlandse spoorwegnet en stations, verdeelt de ruimte op 7.000 kilometer spoor en coördineert 1,4 miljoen treinritten per werkdag voor vervoerders zoals de NS, Arriva, Abellio, Keolis, Qbuzz, Breng en DB Regio.
